Tanır, Roma Dönemi’nde yerleşimlerine başlamıştır. İlk yerleşmeler; günümüzdeki Çağlayan Mahallesindeki kaynak ve havuz çevresinde başlamış, ancak 1600 yıllarına kadar fazla bir gelişme göstermemiştir. 1600-1700 yılları arasında güneybatı yönündeki yamaçlar boyunca genişlemiş, 1700 yıllarından sonra vadiye doğru yayılmıştır. Asıl gelişme 1800-1950 yılları arasında yamaçlar doğrultusunda olmuş, 1950 den sonra Hurman Çayının doğu kesiminde ilk yerleşmeler başlamıştır. Daha sonra mezarlık yönünde ve yukarı boğaz sırtlarına ve Tarım alanlarına kadar uzanmıştır.
Tanır ismi 1563 tarihli Maraş Tahrir Defterindeki resmi kayıtlarda “Tennur” olarak geçmekte ve yine aynı kayıtlarda Tanır, 1563 tarihinde 456 nüfuslu bir yerleşme yeri olarak belirtilmektedir.
Kasaba, coğrafi bakımdan oldukça yüksek tepelerle çevrili bir havza içinde kurulmuştur. Çok dar olan bu havzanın ortasından Hurman Çayı akmaktadır. Yine vadi boyunca çıkan su kaynakları, kasaba merkezinden çıkan Ayran Dede kaynağı meydana getirmiş ve bu şelale görülmeye değer doğal yerlerden biri haline gelmiştir. Merkeze uzaklığı yaklaşık 21 kilometre uzaklıkta bulunan ayrandede, Tanır Mahallesi’nin içerisinden geçen Hurman Çayı’na uzaklığı 150 metredir ve şelalesinden akan suyu da Hurman Çayı’na akmaktadır.
Ayrandede’nin rivayetlerinden birisi ise şu şekildedir:
Rivayete göre Yavuz Sultan Selim Han Mısır seferine giderken ordusu ile burada konaklamak istemiştir. Komutan askerlerinin susuzluğunu gidermek için temiz suyu nereden bulabileceğini orada gördüğü bir dedeye sormuş, o da evinde karısının yayıkta yaymakta olduğu ayrandan ikram etmek istediğini söylemiştir.Dede,küçük bir oyuk taşın içerisine bir miktar ayran doldurur. Komutan “İlahi dede bu kadarcık ayran koca orduya yeter mi?” der. Ayrandan bütün askerler içip yine de bitmediğini görünce, dede’nin sırtını sıvazlayarak “Sen dede değil, bilakis Ayran Dede’sin” demesi üzerine “Ayran Dede” olarak anılmaya başlar.
Böylece Tanır’daki mesaire alanı ve şelale Ayran Dede ismini almıştır.
Afşin’in en güzel mesire alanlarından biri olan aynı zamanda Şair Hayati Vasfi Taşyürek’e mihmandarlık yapmış Ayrandede Şelalesinde bakım ve onarım çalışmalar devam ediyor.
